Jak wychować dziecko na niezależnego dorosłego – czyli dlaczego należy wspierać rozwój samodzielności.

Większość rodziców zapytanych „Jakim człowiekiem chcielibyście, aby wasze dziecko zostało?” odpowiada „Samodzielnym i niezależnym”. Jednocześnie stopniowe osiąganie samodzielności przez dziecko i idącej za nią niezależności jest źródłem ambiwalentnych uczuć w rodzicach – z jednej strony rodzice cieszą się, że dziecko dobrze sobie radzi, z drugiej strony obawiają się o jego bezpieczeństwo, a także nierzadko odczuwają poczucie straty, zaczynają czuć się niepotrzebni, mniej ważni dla dziecka.

Czym jest samodzielność?

Każdy z nas definiuje samodzielność na swój sposób, bo dla każdego z nas oznacza ona nieco co innego. Nie dla wszystkich gotowość dziecka do podjęcia próby zrobienia czegoś samemu, choć niekoniecznie zupełnie bez pomocy rodzica jest wyrazem samodzielności, a w ujęciu rozwojowym właśnie nią jest. Określenie „samodzielnie” jest dalekie od „samemu”, a czasami bywa rozumiane przez rodziców, jako wykonane bez niczyjej pomocy. Czy 3-letnie dziecko, które samo się ubierana dwór, ale prosi o zapięcie suwaka w kurtce będzie samodzielne w ubieraniu, czy nie? Albo czy6-letnie dziecko, które chce samo zrobić sobie śniadanie, ale potrzebuje pomocy przy krojeniu chleba będzie określane mianem samodzielnego w przygotowywaniu śniadania, czy nie? W rozwoju samodzielności nie tak ważne są domknięcia procesów nabywania nowych umiejętności, jakich ciągły postęp, czyli nabywanie wciąż nowych doświadczeń i idących za nimi sprawności, które na przestrzeni czasu podlegają samodoskonaleniu. Wracając do przykładu z kurtką, czy lepiej jest pozwolić dziecku na samodzielne jej założenie i pomóc mu ją zapiąć, czy może założyć ją dziecku,skoro i tak jeszcze nie potrafi jej samo zasunąć? Oczywiście, lepiej jest odpowiedzieć na rozwijającą się potrzebę bycia samodzielnym i pozwolić dziecku ubrać się z naszą niewielką pomocą, niż wyręczać dziecko czasami wręcz wbrew jego woli, czekając na moment, kiedy będzie potrafiło w końcu zapiąć kurtkę.

Milowy krok w stronę niezależności i samodzielności

Jedną z podstawowych i najważniejszych potrzeb psychicznych człowieka jest potrzeba autonomii,czyli dążenie do niezależności i samodzielności. Już dwuletnie dziecko doświadcza jej rozkwitu,objawiającego się pewną ambiwalencją – z jednej strony pragnie niezależności od rodziców, z drugiej obawia się jej. Podejmowanie pierwszych samodzielnych decyzji jest trudnym, ale bardzo ważnym ćwiczeniem, wymagającym wysiłku i odwagi. Jeżeli rodzic będzie nieświadomy rozwijającej się w dziecku autonomii, wynikającej z etapu rozwoju, posiadanych zasobów, stanów aktualnych i czynników zewnętrznych, to nie będzie w stanie go wspierać w szukaniu sposobów na jej zaspokojenie. Rodzic swoim zachowaniem może wręcz utrudniać dziecku zaspokajanie coraz silniej dochodzącej do głosu potrzeby, przez co samo zadanie stanie się szczególnie trudne dla dziecka, a wynikające z niemożności zaspokojenia potrzeby uciążliwe zachowania dziecka mogą być bardzo silne i nieadekwatne do wieku. Przetrwały, towarzyszący stylowi wychowania nadmiar troski i opieki dziecko będzie odbierać jako brak zaufania do jego kompetencji, brak wiary w nie, co będzie odczytywać jako „to dla mnie za trudne”, „nie poradzę sobie z tym”. W takim przypadku może nie tylko zabraknąć dziecku siły do wykonania kroku w stronę niezależności i samodzielności,ale również może ucierpieć na tym jego poczucie własnej wartości oraz wiary w siebie, we własne możliwości. Osiągnięcie autonomii pozwala dziecku rozwinąć w sobie pewność siebie i poczucie własnej skuteczności, dzięki czemu staje się ono człowiekiem przystosowanym do życia zarówno samodzielnego, jak i w społeczeństwie. Im więcej okazji w życiu dziecka do podejmowania własnych decyzji oraz dokonywania wyborów, tym większe szanse, że w przyszłości dobrze poradzi sobie w prostszych i trudniejszych sytuacjach. Z nauką przez doświadczenie związane jest ponoszenie konsekwencji popełnianych błędów. Doświadczanie licznych porażek w okresie wczesnego dzieciństwa pozwala przeżywać je we wspierającym towarzystwie rodziców, którzy są chętni i gotowi do interwencji oraz wsparcia, jeśli zaistnieje taka konieczność.

Nauka samodzielności

Jak najlepiej nauczyć dziecko bycia samodzielnym? Odpowiedź jest bardzo prosta: nie uczyć.Wraz z pojawieniem się w okolicy drugich urodzin potrzeby autonomii następuje naturalny proces rozwoju samodzielności. Rolą rodzica jest niezakłócanie jego przebiegu, czyli umożliwianie dziecku uczenia się poprzez obserwację, naśladowanie i doświadczanie. Jedyną pracą jaką rodzic powinien wykonać w tym obszarze jest praca nad sobą samym, bowiem samodzielność dziecka jest silnie skorelowana z przestrzenią do jej rozwoju stwarzaną przez rodzica. To w niej dziecko spotyka się z zadaniem, które ma wykonać samo w towarzystwie uważnego rodzica, od którego dobrze by usłyszało, że ten w nie wierzy i może liczyć na jego pomoc.

Samodzielność w ubieraniu się, myciu, jedzeniu, zabawie czy robieniu porządku przekłada się na niezależność w myśleniu, formułowaniu celów, wyciąganiu wniosków, podejmowaniu decyzji, dokonywaniu wyborów i poszukiwaniu sposobu rozwiązania zadania. Wspierając dziecko w rozwoju autonomii warto mieć na uwadze, że jest to bardzo długi i skomplikowany proces.

Samodzielne wykonywanie zadań i podejmowanie decyzji wpływa na rozwój:

poczucia sprawstwa,
myślenia przyczynowo–skutkowego,
poczucia własnej wartości,
wiary we własne możliwości,
motywacji wewnętrznej,
zaufania do otaczającego świata,
inteligencji emocjonalnej,
odpowiedzialności za siebie i swoje postępowanie,
kompetencji społecznych.

Filary samodzielności:

czas – cierpliwe ćwiczenie bez pośpiechu,
niewyręczanie – pomagamy dziecku tylko wtedy, kiedy poprosi,
wybór – możliwość samodzielnego podejmowania decyzji,
uważność – zauważamy i nazywamy postępy dziecka, nie komentujemy niedociągnięć,
zaufanie – wiara w kompetencje dziecka i zachęcanie go do podejmowania kolejnych prób w nabywaniu nowych umiejętności.

Istota zasad, norm i granic

W poczuciu wolności i niezależności towarzyszących rozwijaniu samodzielności u dziecka bardzo łatwo o przekroczenie bądź naruszenie granic innych osób. By nauczyć się bycia sobą w swej świadomej własnej wolności, nie naruszając dobrostanu innych osób, dziecko potrzebuje wsparcia ze strony rodziców. Warto zadbać, żeby w domu były jasne i czytelne dla wszystkich zasady, normy,granice. Inaczej mówiąc należy stworzyć mu bezpieczną przystań, jaką będzie dom.Czas dzieciństwa to okres eksperymentowania, odkrywania, poznawania siebie i otaczającego świata. Nie należy odbierać dziecku radości i satysfakcji z autonomicznie podejmowanych decyzji związanych z własnym wyglądem, czasem, życiem, nawet jeśli w naszym odczuciu są one błędne,nietrafione czy się z nimi nie zgadzamy, o ile oczywiście nie ważą one na jego zdrowiu. Najlepszą reakcją rodzica na przekraczanie granic bezpieczeństwa jest spokojna, empatyczna rozmowa, wyjaśniająca zasady i podjętą przez rodzica decyzję, która oczywiście może się nie spotkać i najpewniej się nie spotka z dziecięcą aprobatą. Najlepszym wsparciem dla dziecka ogarniętego silnymi emocjami wywołanymi odmową rodzica jest towarzyszenie mu w ich przeżywaniu, bywa, że nawet bez słów i zawsze bez rad, chyba że ono samo o nie poprosi.

Jak zachęcić dziecko do bycia samodzielnym?

pozwalamy dziecku na bycie samodzielnym,
obserwujemy i podążamy,
umożliwiamy mózgowi samodzielne uczenie się poprzez swobodną eksplorację otoczenia,
unikamy oceniania i porównywania dziecka do innych,
udzielamy dziecku pomocy, kiedy o nią poprosi, nawet w sytuacjach w których wiemy, że potrafi to samo zrobić,
unikamy w odmawianiu słowa „nie”, kiedy to tylko możliwe próbujemy zastąpić „nie”, słowem „tak”. Np. kiedy dziecko pyta: „Czy pójdziemy na plac zabaw?” możemy zamiast: „Nie. Najpierw zjedz obiad.”, odpowiedzieć: „Tak. Tylko najpierw zjedz obiad.”,
nie odpowiadamy za dziecko. Pozwalamy mu samemu odpowiadać na zadawane przez innych pytania,
nie mówimy o dziecku przy dziecku. Mówienie o kimś w trzeciej osobie w jego obecności powoduje zanik poczucia bycia indywidualną jednostką i rozwój podejścia przedmiotowego,
akceptujemy uczucia i potrzeby, w tym zmieniania planów, jeśli jest to możliwe. Np. Dziecko mówi: „Nie chcę iść na zakupy. Możemy zostać w domu?”, zamiast: „Nie, musimy iść!” należy odpowiedzieć „Wiem, że chciałbyś / -abyś zostać w domu, jesteś zmęczony / -a. Może pójdziemy później, a teraz chwilę odpoczniesz? Na co masz ochotę?”,
udzielamy informacji. Dziecko pyta: „Pójdziemy dzisiaj do kina?”, zamiast odpowiadać: „Nie, nie pójdziemy,” wyjaśnij dlaczego: „Popołudniu przychodzi do nas babcia.”.

Przeszkody w rozwoju samodzielności

Wraz z rozwojem dziecka rola rodzica się zmienia, co nie oznacza, że ulega umniejszeniu. Rodzice odgrywają znaczącą rolę w życiu dziecka, ale ich postawa nie powinna ograniczać rozwoju samodzielności młodego człowieka, której uczymy się na każdym etapie rozwoju. Relacja rodzic dziecko jest relacją na całe życie i wiedząc o jej randze i wyjątkowości, dorośli powinni szczególną uwagę zwrócić w głąb siebie, zadając sobie pytanie: jakie własne potrzeby zaspokajam w relacji z moim dzieckiem? Odkrycie i nazwanie tych potrzeb pomoże w odnalezieniu dostępnych strategii na ich zaspokajanie, niekoniecznie związanych z relacją z dzieckiem. Dla przykładu, jeśli rodzic nadmierną uwagę przywiązuje do planowania życia swojego dziecka, zarządza jego czasem wolnym,ogranicza bądź narzuca kontakty towarzyskie, najprawdopodobniej nie tylko odbiera dziecku wolność wyboru i decydowania o sobie samym, ale także zaspokaja tym swoją potrzebę kontroli.Strategią na zaspokojenie potrzeby kontroli u tego rodzica stało się kontrolowanie życia jego dziecka. Taka postawa rodzicielska będzie skutecznie utrudniała dziecku rozwijanie w sobie samodzielności i niezależności.

Bardzo często rodzice nieświadomie ustawiają dziecku przeszkody na jego drodze do samodzielności.Poza wspomnianą powyżej strategią na zaspokajanie potrzeby kontroli są nimi: pośpiech,potrzeba porządku, ograniczanie dziecięcej potrzeby eksploracji otoczenia, narzucający ton myślenia i działania, strofowanie, utrudnianie podejmowania decyzji i samodzielnych wyborów.

Przykłady wypowiedzi rodziców, które przeszkadzają w ćwiczeniu samodzielności:

To za trudne dla Ciebie…
Daj, poprawię to…
Pospiesz się…
Mówiłam/-em, że tak będzie…
Jak to nie umiesz? Przecież to proste…
Nie teraz. Nie widzisz, że pracuję?
Jesteś za mały…
Uważaj, bo zrobisz sobie krzywdę…
Zajmie Ci to wieki. Ja to zrobię…
Pobrudzisz się…
Zostaw, bo nabałaganisz…
Nie ruszaj, bo zniszczysz…
Źle…
Niedobrze…
Zmień to…
Popraw…
Zaczniemy się uczyć od jutra, dziś musimy już się zbierać do wyjścia/sprzątania/spania…

Powyższe słowa bardzo ograniczają samodzielność dziecka, odbierają mu możliwość sprawdzenia własnych kompetencji. Najczęściej takie komunikaty są wyrazem lęku rodzica i braku wiary w możliwości dziecka, nie są odpowiedzią na realne zagrożenie czy niebezpieczeństwo. Chcąc doceniać wysiłki młodego człowieka i wspierać go w samodzielności w taki sposób, by nie przelewać na niego rodzicielskich lęków możemy mówić:

Widzę, że ciężko pracujesz…
Podoba Ci się Twoja praca?
W czym mogę Ci pomóc?
Przyjdę do Ciebie za 10 minut…
Co możesz teraz zrobić?
Jaki masz pomysł?
Wiem, że to potrafisz…
Jestem tutaj, gdybyś potrzebował /-a mojej pomocy…
Czy czujesz się bezpiecznie…?
Czy jesteś pewien, że to słuszna decyzja?
Czy to jedyne rozwiązanie…?

W ten sposób uczymy dziecko wsłuchiwać się jego wewnętrzny głos, dostrzegać sygnały ostrzegawcze, pomagamy mu zbudować zaufanie do własnych kompetencji i wskazujemy właściwy sposób oceny ryzyka i zagrożeń.

Jak rozmawiać z dzieckiem o konsekwencji podejmowanych przez nie decyzji?

Jednym z lepszych sposobów pokazania dziecku, że każdy wybór pociąga za sobą wybory i uświadomienie mu ich konsekwencji, jest porozmawianie z nim o odpowiedzialności. Partnerska rozmowa pomoże mu zrozumieć, że nie tylko ma wpływ na rzeczywistość, ale że może ją również kreować poprzez podejmowaniu własnych decyzji. Rozmawianie z dzieckiem o odpowiedzialności za siebie samego uświadamia mu, że pozbawione rodzicielskiej kontroli i obecności dalej może czuć się bezpiecznie, jeśli tylko wie i pamięta, jak należy się zachować, potrafi przewidzieć konsekwencje,a w ostateczności zwrócić się o pomoc.

Podsumowanie

Ograniczanie autonomii dziecka, a także niestosowanie zachęty do bycia samodzielnym, utrudnia jego późniejsze funkcjonowanie w dorosłym życiu oraz społeczeństwie. Dorośli jako opiekunowie są grupą odpowiedzialną za wychowanie i ukierunkowanie dziecka na Człowieka pewnego siebie,o własnych poglądach, twardo stąpającego po ziemi, lubiącego siebie i wierzącego we własne możliwości, który nie boi się wyzwań i potrafi walczyć o siebie nawet w najtrudniejszych okolicznościach.Reasumując, z uważnością na dziecko powinniśmy szanować jego autonomię, pozwalać na eksperymenty, dokonywanie odkryć, upadanie i wstawanie. Powinniśmy dać sobie i dziecku więcej czasu, pozbyć się perfekcjonizmu, otworzyć się na wizję świata inną niż nasza własna, by móc w następnych latach, w dorosłym życiu dziecka obserwować, jak wiele czystej radości przynosi mu samodzielność.